Artkaspi.az
saytı Deniz Gündoğan İbrişimin essesini təqdim edir:
XIX
əsrdə Höte ilk dəfə "Weltliteratur” anlayışından
istifadə etdi. Ardınca bir çox tənqidçi və ədəbiyyatşünas üçün bu ifadə tez-tez
müzakirəyə səbəb oldu, tərif verməyə və fikri genişləndirməyə çalışdılar.
Məsələn, 1946-cı ildə yazdığı "Mimesis: Qərb Ədəbiyyatında realizmin təmsili”
əsərinin ardınca Erix Oerbax dünya ədəbiyyatının yol açacağı standartlaşmaya
qarşı böyük bir narahatlıq və tərəddüd hiss etmişdi, bu anlayışı bu və ya digər
mümkünsüz göndərmələrdən xilas etməyə çalışmışdır. Amerikalı ədəbiyyatşünas
Devid Damroş dünya ədəbiyyatını ana dilindən başqa dillərə (daha çox
ingiliscəyə) tərcümə kimi, "yayılma və oxunma praktikası” olaraq
dəyərləndirmişdi. İtaliyalı tənqidçi və ədəbiyyatşünas Franso Moretti isə dünya
ədəbiyyatını kapitalist dünya sisteminə və kapitalist istehlak əlaqələrinə
bənzədərək mərkəz-çəpər əlaqələri və kütləvi, mədəni və fərdi bərabərsizliklər
kimi təqdim etmişdir. İngiltərənin postkolonyal araşdırmalara üstünlük verən Varvik
Araşdırma Cəmiyyətinin yazarları (Şare Dekard, Nikolas Lavrense, Neil Lazarus,
Grem Makdonald, Upamanyo Pablo Muxerje, Benita Parri və Stefan Şapiro) isə
dünya ədəbiyyatını neoliberal müzakirələrin əsaslı müdafiəsi olaraq görür, bu
anlayışın son dərəcədə elit olduğunu deyirdilər. Bu mövqedə Benita Parri "çəpər
modernizm” anlayışını müzakirə edirdi. Parriyə görə, çəpər təkyönlü deyildir.
Əksinə, bir-birindən fərqli bir çox xalqları və siyasi, mədəni, kütləvi və
fərdi dinamikləri eyni anda təşkil edən özülə sahibdir. Xalqların imperyalist
mərkəzlərlə çox yönlü münasibətləri çəpəri, daha doğrusu çəpərləri ifadə edir.
Məhz buna görədir ki, dünya ədəbiyyatı çəpərləri daha çox müzakirə olunmalıdır,
Parriyə görə.
Qeyd
etdiyim bütün xüsusiyyətlərinə görə dünya ədəbiyyatının çağdaş standartlara
uyğunlaşdığını aydın görə bilirik. Dünya ədəbiyyatı istər nəzəri, istərsə də
praktik bir dəbə çevrilərkən bəzi tənqidçilər bu anlayışı Qərb mədəniyyətinin
bir hissəsi kimi vurğulayır, bəziləri də ədəbiyyatın bəşəri bəsitliyə
çevrilməsinə görə narahatdır. David Damroş, Emili Apter kimi ədəbiyyatşünaslar
ingiliscənin asan oxunan, elastik, standartlaşmaya meylli bir dil olduğu üçün
dünya ədəbiyyatını populist bir sənətə çevirəcəyini deyirlər. Bənzər fikri
Aamir R. Muftinin "İngiliscəni unut!” adlı kitabında da görmək mümkündür. Mufti ingilis dilinin bəşəri dilə
çevrildiyini və bu səbəblə çağdaş ədəbiyyatın Anglo-mərkəz yönlü olduğunu
yazır. Dünya ədəbiyyatı haqqında ən sərt düşüncələr ötən əsrin ikinci
yarısından başladı. Belə ki, tənqidçilər dünya ədəbiyyatının Avropa
dünyagörüşünə və ya Qərb təfəkkürünə yaxın olduğunu, ondan qaynaqlandığını
deyərkən bu anlayışı Qərb iqtidarından və imperializmindən ayrı təsəvvür etmək
mümkünsüz kimi göründü.
Dünya
ədəbiyyatı nədir? Bu yazımda dünya ədəbiyyatına bağlı müzakirələrə və dünya
ədəbiyyatı nədir, dinamikaları nələrdir və dünya ədəbiyyatı necə mümkün olar (necə yaranar) suallarına
akademik biliyim və maraq dairələrim kontekstində postkolonyal çərçivədən
yaxınlaşacağam. Tək Qərbi örnək götürən ədəbiyyatdan deyil, ümumən dünya
ədəbiyyatından bəhs etməyə çalışacağam. Qısaca bunu deyə bilərik ki, dünya ədəbiyyatını bir tək ədəbi
quruluşla, ya da ədəbi dəyərlə məhdudlaşdırmaq olduqca çətindir. Təşkilati,
ədəbi, iqtisadi bir çox faktor bir araya gələrək həm akademiyadakı
müzakirələri, həm də qlobal yayım
sektorundakı nəşr siyasətini və nəbzini təyin edərkən məhdud bir cədvəl ilə
qarşılaşırıq. Dünya ədəbiyyatı bir anlayış olmasıyla bərabər çoxlaylı bir
çərçivə olaraq qəbul edilərkən bir tərəfdən də
ifadəli və duyğulu bir tor qurur. Bu qurulan torda isə mənim sualım
dünya ədəbiyyatının dünyasından nə anladığımızla bağlıdır. Dünya deyərkən tam
olaraq nəyi, kimin dünyasını nəzərdə tuturuq, nəyi qəbul edib, nəyi tərk
edirik? Bu suala dünya ədəbiyyatını yenidən düşünərək hamılıqla belə cavab verə
bilərik. Bizə təqdim olunan, yuxarıda göstərilən, dəyişməz dünyanı rədd
etməklə. Ancaq bir formada mövcud olan və bir formada danışan ziddiyyətli
aləmlərə söykənmək yaradıcı güc və ədəbiyyatı tələb etmirmi? Başqa cür desək,
daim bir təxəyyül gücüylə ictimai, mədəni və fərdi çərçivədə oxucunu və dünyanı
formalaşdırma gücünə sahibdir ədəbiyyat. Elə bu səbəbdən alternativ
coğrafiyalar və məkanlar, özünə və başqasına görə kəsişmə sahələri, etik
birləşmə forması yaratmaq üçün ən mənalı və əlverişli sahədir. Bu mənada mən
dünya ədəbiyyatının təsirli və effektiv formada dünyalar inşa etməklə
yaranacağını vurğulamaq istəyirəm. Qayatri Sipivak kapitalist mübadilə
sisteminin fərqləri, xüsusən qlobal rəqəmsal şəbəkə, digərini başa düşən vahid
bir təsəvvür ortaya qoyur və yer üzündəki
bütün canlılar arasında yalnız bir növ olduğumuzu xatırladır. İnsanın
digəri üçün məsuliyyət daşıdığını vurğulayaraq, dünyada əsas hüququ olmadığını
və məcburiyyətə meyl etdiyini deyir. Beləliklə, kollektiv bir təsəvvür ilə (bir
az utopik görünsə də ) mücərrədlikdən
kənara çıxaraq yerüstü və konkret varlıq formaları təklif edir. Bunu bir
misalla açıqlayım. Müqayisəli ədəbiyyat və dünya ədəbiyyatı üzərində tədqiqat
və doktorantura işini davam etdirdiyim
universitetimdə (Vaşinqton Universiteti) Müasir Türk ədəbiyyatı və Filmi, Dünya
ədəbiyyatına giriş, Anglophone və dünya ədəbiyyatları adı altında dərslər
verirəm. Bu dərsləri tədris edərkən dinamik dünyalar yaratma təcrübəsini vurğulamağa
çalışıram. Özəlliklə dünya ədəbiyyatına
giriş dərsində hər bir millətin ədəbiyyatını
asimmetrik olaraq bir digəri ilə müqayisəli şəkildə oxumaqdan və
yerli-qlobal, Qərb-Şərq kimi ikitərəfli cavablardan qurtulmayan bir çərçivədə
qalmaqdansa, mətnlərdə dünyaların necə yoğurulduğuna (mətnin sualı və ortaya
qoyduğu problemi, nəyi ifadə etdiyini, amma çox vaxt da nəyi ifadə etmədiyini,
hansı ədəbi və intellektual ünvanlardan qidalandığını, nələri iç-içə keçirdiyi
və araşdırdığını, dilin ifadəsi və dilin ifadəsindəki kəsişmələr kimi) baxmağa çalışıram. Məsələn, öz doktorantura
dissertasiyamda da araşdırdığım "Mən
Buker” mükafatlı cənubi afrikalı yazıçı
Axmat Danqordan bəhs edirik. Cənubi Afrikadakı Dangorun apartied travması və
demokratiyanın ağrılı rəvayətində 1997-ci ildən bəri baş verənlərdən yana
"Qafqaz lənəti” romanını oxuyuruq. Bu romanı tələbələrimizlə birlikdə
oxuyarkən qeyri-adi bir dünya adamını tanımış oluruq.
Roman
yeddinci əsr ərəb əfsanəsi "Leyli və Məcnun”un sonradan Nizami və Füzuli
tərəfindən yazılmış hekayəsi vasitəsiylə şərh edilməsinə əsaslanır. Məcnun (Romanda
Məcnun ərəb, müsəlman hind və holland hibrid qəhrəmanı Ömər/Oskar kimi
göstərilmişdir) bir söyüd ağacına çevrilir. Kafkanın "Çevrilmə”sinə açıq bir
göndərmə ilə başlayan roman bəzən bu çevrilişi təsdiqləyir, bəzən də lənət kimi
əks etdirir. Məcnun illərlə gələcək ədaləti gözləyir. Söyüd ağacına diqqət
yetirdikdə indiyə qədər ortaya çıxmayan müstəmləkəçiliyə edilən işarələri,
detalları tapa bilirik. XIX əsrdə "ağlar”ın rahatlığı üçün müstəmləkəçilik
siyasəti ilə birlikdə Avstraliyadan Cənubi Afrikaya söyüd ağacı gətirildi və
bunun üçün bir çardaq kimi əkildi. Bu şəkildə müstəmləkəçi və irqçi
siyasətlərdə öz payına sahib olan söyüd ağacının iradəsiz hekayəsi qəfildən
qarşımıza çıxır.
Bəşəri
düşüncədə insan təkcə öz irqinin deyil, həm heyvanların, həm də təbiətin
yaşadığı ağrılara şahidlik edir. Və o bu ağrının haqqını mütləq verməlidir.
Məncə, işin ən həyəcanlı qismi burada gizlidir. Eyni zamanda bu hekayəyə başqa
bir dünya əlavə olunar. Roman xarakterlərindən Ömər/Oskarın qardaşı Malik
Cənubi Afrikadakı irqi mübarizəyə və basqın rejimə inad həyatda qalmağa
çalışarkən Yaşar Kamalın "İncə Memed”
kitabını əlindən yerə qoymaz, onun hekayələrindən özünə təsəlli tapardı.
1930-cu
illərin Türkiyəsi, Çukurovasıyla Cənubi Afrikanın Kap Tovnu ədalət
mübarizəsində kəsişərək bir mənada ağlımızı qarışdıra bilər. Bu
anlaşılmazlıqdan yola çıxaraq özümüzə bu sualları verə bilərik: Türkcə
ədəbiyyatı dünya ədəbiyyatı olaraq necə oxuya bilərik? Cənubi Afrika
ədəbiyyatını dünya ədəbiyyatı olaraq necə oxuya bilərik? Burada mərkəz-çəpər
əlaqəsində davam edən gərginliyə tuş gəlməyən təhkiyədən danışa bilərikmi?
Bütün bunları necə təhlil edə bilərik?
"Qafqaz
lənəti” romanı tərcümə əsər deyil. Dangor bir çox əsəri kimi bu romanı da ingiliscə yazıb. Ancaq bunu qeyd etməkdə bir fayda var. Biz bu romanı dünya ədəbiyyatı
dərsində ingiliscə oxusaq, belə mətnin sadəcə bu dillə məhdudlaşmadığını
görürük. Dangor romanda Afrika dilinə və ərəb dilinə sıx şəkildə yer verir. Bu
dillərdəki ifadələr ingilis dilinə tərcümə olunmadan duyğu kimi oxucuya
çatdırılır. Bu vəziyyət bizi "Dünya ədəbiyyatının dili və ya dilləri ola
bilərmi? Ola bilərsə, necə olar?” suallarına cavab axtarmağa yönəldir.
Anglo-mərkəzli iqtidarın yaratdığı ədalətsiz və qeyri-bərabər coğrafi inkişafı,
bəşəri resurslardan istifadəni sıxışdıran, hətta buna imkan verməyən yüksək
səviyyəli təhlilə və yeni dünyalar yaratma təcrübəsinə ehtiyacımız var. Dangor
bunu bizə xatırladan yazıçıdır. Əxlaqi bir problem və məsuliyyət olan dünya
ədəbiyyatını məhz bu səbəbdən oxuyub, öyrənib, yolunu müəyyənləşdirməliyik.
Tərcümə
edən: Rəvan Cavid
